Özel Gereksnimli Bireylerde Problem Davranışlar Ve Sağaltımı
Kendimizi, ifade edebilmek, iletişimde bulunarak toplumun bir parçası olabilmek için çeşitli davranışlar sergileriz. Bu davranışların bazıları toplum tarafından kabul görürken bazıları kabul görmezlerler problemli davranış olarak tanımlanırlar. Problem davranış bireyin kendisinin ya da diğer bireylerin öğrenmesine engel olan, sosyal ilişkileri ve iletişimi etkileyen, bireyin kendisine ya da çevresindekilere zarar veren, tekrar eden davranışlardır.
Özel gereksinimli bireyler yetersizliklerine ek olarak kendilerini ifade edememe, iletişim kuramama, gibi bazı nedenlerden dolayı, yetersizlik türüne, yaşına, cinsiyetine, göre değişen çevrelerinde kabul görmeyen bazı problem davranışlar sergilerler. Bu davranışlar arasında öfke nöbetleri, saldırganlık, yalan söyleme, bağırma, kendisine ya da başkasına zarar verme, sürekli konuşma, altını ıslatma, nesneleri fırlatma, izinsiz eşya alma, tırnak yeme, uyuklama, ödevini yapmama, küfür etme gibi davranışlar sayılabilir.
Özel gereksinimli bireyler bu davranışları dikkat çekmek, sosyal ilgi ve dikkat elde etmek, duyusal uyaran elde etmek, istenmeyen durumdan kaçma-kaçınma gibi nedenlerle sergilemektedirler. Bu problem davranışlar bireylerin çevrelerinde istenmeyerek dışlanmalarına, uyum sorunu yaşamalarına, bireyin öğrenmesinin olumsuz etkilenmesine ve sahip oldukları becerileri yeterince kullanamamalarına neden olmaktadır. Bireyin toplum içerisinde kabul görmesi uyumlu bir şekilde hayatını sürdürebilmesi için bu problem davranışların ortadan kaldırılması için çalışmalar yapmak önemlidir. Problem davranışların çoğu öğrenme ya da olgunlaşma ile değişebilmektedir.
Problem davranışlar ile başa çıkabilmek için uygulamalı davranış analizi kullanılmaktadır. Uygulamalı davranış analizi bireylere yeni davranışlar kazandırmak, bireylerin var olan davranışlarını arttırmak, uygun olmayan davranışlarını önlemek, uygun olmayan davranışlarını azaltmak ya da ortadan kaldırmak, bireylerde meydana getirilen davranış değişikliklerinin kalıcılığını sağlamak ve davranış değişikliklerinin genellenmesini sağlamak amacıyla uygulanır (Tekin-İftar, 2012)
Uygulamalı davranış analizi alanında yeni beceri ve davranışları öğretmek ya da problem davranışlarla baş etmek üzere geliştirilmiş çok sayıda uygulama şekli bulunmaktadır. Bunlardan bazıları, ayrık denemelerle öğretim, yanlışsız öğretim yöntemleri, doğal öğretim yöntemleri, olumlu davranışsal destek gibi yöntemlerdir.
Problem davranışların sağaltımında öncelikle problemin varlığı belirlenmelidir. Birey kendisinin ya da başkalarının öğretimi engelleyen davranışlarda bulunuyor mu?, kendisine ya da başkalarına zarar veriyor mu?, kabul edilebilir olmayan davranışlar sergiliyor mu? Önce bunlar belirlenmeli eğer problem varsa davranışın sıklığı, süresi, yeri ve bireyin özellikleri açısından değerlendirilmeli ve davranış tanımlanarak bu davranışı oluşturan etmenleri (ortam, olay, kişi..) çocuğun o davranışı ne zaman, neden, hangi sıklıkta ortaya çıkardığı, davranışı ortaya çıkardıktan sonra aldığı tepkiler belirlenmelidir. Buna göre kullanılacak davranış değiştirme yöntemine karar verilmelidir. Bu yöntemlerden bazıları şunlarıdır.
Uygun Davranışların Arttırılması: Başlıca davranış arttırma yönteminin pekiştirme olduğu söylenebilir. Pekiştirme: İzlediği davranışın gerçekleşme olasılığını arttıran veya davranışın sürmesini sağlayan uyaranların ortama eklenmesi veya çekilmesi sürecine pekiştirme denir. İki türü vardır; Olumlu pekiştirme ve olumsuz pekiştirme
Olumlu Pekiştirme: Olumlu pekiştirme, bir davranışı izleyen durumda ortama bir uyaranın eklenmesiyle o davranışın ileride yapılma olasılığının arttırılmasıdır. Olumlu pekiştirmede yer alan uyarana pekiştirici uyaran ya da pekiştireç adı verilir. Örneğin bir annenin yemeğinin bitiren çocuğuna dondurma yemek için izin vermesi, bir öğretmenin parmak kaldırarak söz isteyen öğrencisine aferin demesi.
Olumsuz Pekiştirme: Bir davranışı izleyen durumda ortamda bulunan itici uyaranın (ses, sıcaklık, ışık, koku gibi) çekilmesi sonucu o davranışın yapılma olasılığını artırılmasıdır. Olumsuz pekiştirme kaçma ve kaçınma olmak üzere iki şekilde gerçekleşebilmektedir. Açık pencereden gelen gürültünün işe dikkat davranışını engellemesi durumunda pencerenin kapatılması ile bu davranışın artması kacma şeklindeki olumsuz pekiştirmeye örnek verilebilir. Öğretmeni tarafından azarlanmaktan korkan öğrencinin ödevini tamamlayarak sınıfa gelmesi ise kaçınma şeklinde gerçekleşen olumsuz pekiştirmeye örnek olarak gösterilebilir
Uygun Olmayan Davranışların Azaltılması
Davranışları ortadan kaldırmak ya da azaltmak için kullanılan yöntemler ılımlı olma düzeyine göre sıralanarak incelenmektedir.
Uygun Olmayan Davranışları Önleme: Uygun olmayan davranışla ilgili çevresel koşulları belirlemek ve bu koşulları değiştirmek davranışları azaltabilir. Davranışı izleyerek davranış öncesindeki ön uyaranları kontrol ederek davranışın oluşumunu engelleyebilir. Davranışın hemen ardından gelen olumlu yada olumsuz tepkiler davranışın yapılma eğilimini yada sıklığını artırıyorsa muhtemelen bunlar pekiştireç etkisi gösteriyordur. Bunlar kontrol altına alınmalıdır. Çevresel düzenleme yapılabilir. Birey ortamda bulunan bir nesneye bağlı olarak problem davranış çıkarıyorsa o nesne ile ilgili gerekli düzenlemeler yaparak davranışın ortaya çıkmamasının veya ortadan kalkması sağlanabilir.
Ayrımlı Pekiştirme: Yapılması istenilen bir davranış sergilendiğinde ya da davranış istenilen bir biçimde sergilendiğinde birey pekiştirilir, yapılması istenmeyen bir davranış sergilendiğinde ya da istenilen biçimde sergilenmediğinde pekiştirme yapılmaz. İki temel pekiştirme ilkesine dayanır. Birincisinde davranış uygun ayırt edici uyaranı izlediğinde pekiştirilir. Örneğin: Öğretmen soru sorduğunda konuşan birey pekiştirilirken, diğer durumlarda konuştuğunda pekiştirilmez.İkincisinde ise diğer davranışlar görmezden gelinirken belirlenen diğer alternatiif davranış pekiştirilir. Böylece pekiştirilen davranış artarken görmezden gelinen davranış azalır. Örneğin: Bebeksi konuşan bir bireye annesi yaşına uygun konuşmasını istediğini ifade eder ve bunun ardından birey yaşına uygun şekilde her konuştuğunda anne söylediklerini yanıtlar. Bebeksi konuştuğu her defasında ise konuşma biçimini görmezden gelerek sessiz kalır.
Sönme: Bir davranışı izleyen ve o davranışın sürmesini sağlayan pekiştirecin ortadan kaldırılmasıyla davranışın zamanla azalması ve ortadan kaldırılmasıdır. Örneğin öğün saatlerinde yemek yemek yerine abur cubur yemek isteyen bir çocuk abur cuburu elde edebilmek için ağlama davranışı sergileyen çocuk anne tarafından gçrmezden gelinir. Sonuç alamadığını gören çocuk önce daha fazla ağlayarak kendini yere atar. Anne görmezden gelmeye devam eder ve istediğini elde edemeyeceğini gören çocuk ağlamaktan vazgeçer.
Tepkinin Bedeli: Tepkinin bedeli, uygun olmayan davranışı izleyen biçimde, elde ettiği ödüllerin, pekiştireçlerin (yıldız, gülen yüz) geriye alınmasıdır. Örneğin hız sınırını aşan sürücüye trafik cezası vermek gibi.
Mola: Mola uygulamasi bireyi fiziksel ortmdan uzaklaştırarak gerçekleştirilebileceği gibi fiziksel ortamdan uzaklaştırmaksızın bireyin pekiçtireçlerden bir süre yoksun bırakılmasıylada uygulanabilir.
Hoşa gitmeyen uyaran verme
Azaltılmak istenen davranışı izleyen durumda ortama bireyde hoşnutsuzluk yaratan bir itici uyaran eklenir ve buna bağlı olarak davranışta azalma hedeflenir. Örneğin uygun olmayan davranış sonrasında bireyi azarlamak, utandırmak, kötü not vermek, bedensel ceza, dayak, kötü koku koklatmak. Sosyal açıdan kabul edilebilirliği olmayan bir uygulamadır.
Aşırı Düzeltme hoşa gitmeyen uyaran verme uygulamasının bir uyarlamasıdır. bireyin çevreyi uygun olmayan davranış öncesindeki durumuna getirmesidir. İki şekilde uygulanır. Onarıcı aşırı düzeltme ve olumlu aşırı düzeltme. Onarıcı aşırı düzeltme; bireyin sergilediği davranışla çevrede yarattığı olumsuz durumun etkilerini çevre davranışı sergilemeden önceki halinden daha iyi bir hale getirinciye kadar bireye düzelttirilir. Örneğin elindeki çöpü yere atan bireye kendi attığı çöple birlikte tüm bahçenin çöplerini toplamasını isteyerek.
Olumlu alıştırma; bireyin sergilediği uygun olmayan davranışın ardından o davranışın uygun biçimi bireye fazlaca yaptırılır. Örneğinöğrencinin merdivenleri hızlı ve tehlikeli bir şekilde indiğini gören öğretmen öğrenciden merdivenleri dört defa uygun biçimde yürüyerek inip çıkmasını ister.
KAYNAKÇA
Tekin-İftar, E. (2012). Eğitim ve davranış bilimlerinde tek denekli araştırmalar.Ankara. Türk Psikologlar Derneği.
Sucuoğlu, B. (2009). Zihin Engelliler Ve Eğitimleri. Ankara. Kök Yayıncılık
Vuran, S. (2013 ). Sosyal Yeterliklerin Geliştirilmesi. Ankara: Vize Yayıncılık
Eripek, S. (2009). Zihinsel Yetersizliği Olan Çocuklar. Ankara. Maya Akademi.
Eripek, S. (2005). Zeka Geriliği. Ankara: Kök Yayınevi